Çocuk Edebiyatı Nedir? Çocuk Edebiyatının Çok Kısa Tarihi

Çocuk edebiyatının çocukluğuna iniyoruz.

Çocuk Edebiyatı Nedir?

Bu sorunun cevabı çok da zor olmasa gerek. İsminden de anlaşıldığı üzere, çocuklara yönelik çoğunlukla yazılı eserlerden oluşan edebi bir tür çocuk edebiyatı. Hedef kitlesi çocuklardır. Dolayısıya çocukların gelişimine, becerilerine, ilgilerine ve meraklarına uygun olarak üretilir.

Çocuk edebiyatı Bir Gaz ve Toz Bulutuyken...

İki bin yirmili yıllarda çocuk edebiyatının kelli felli bir edebi tür olarak algılanması kulağa gayet tabii geliyor olabilir. Ama maalesef çocuk edebiyatının çok da kadim bir tarihi yok.

İlk edebi eserin (hadi yazılı diyelim) milattan bilmem kaç bininci yıl önce yazıldığını hesaba katınca, ilk çocuk kitabının 1700'lü yıllarda yazılmış olması sanki kulağa daha dün olmuş kadar yakın geliyor.

Çocuk Diye Bir Şey Yoktu ki Edebiyatı Olsun!

Ortaçağda, özellikle Batıda, gerçekten “çocukluk” diye bir şey yoktu. Çocuklar, temel yaşam becerilerini edinir edinmez birer yetişkin gibi yaşamaya başlardı. Çocukların farklı ihtiyaçları olduğu düşünülmezdi ve hayatta kalabilmek için yetişkinlere bağımlı canlılar olarak görülürdü. Çocukluğa, bu bağımlılıktan ve zayıflıktan başka bir anlam atfedilmiyordu. Haliyle bir an önce büyümesi ve hayata karışması beklenen çocuklar için özel üretim yapılması gibi bir durum da pek söz konusu değildi. Fransız tarihçi Philippe Aries, "Centuries of Childhood" kitabında eskiden çocukluğun nasıl algılandığını detaylı bir şekilde anlatır. Hatta bunu anlatırken Ortaçağ resimlerini de örnek gösterir. O dönemlerde yapılan resimlerde çocuklar çocuk gibi değil, küçük ebatlardaki yetişkinler olarak çizilirdi. Kıyafetleri yetişkinlerden farklı değildi, hatta yüz hatları bile yetişkinlik dönemindeki gibi keskin ve kemikli resmedilirdi.

Çocukluğun İcadı

Bu durumu değiştiren iki önemli gelişme yaşandı. Okulun yaygınlaşması ve matbaa teknolojisinin gelişmesi. Okula başlayan çocuklar artık hayatı doğrudan yetişkinlerden öğrenmek yerine daha özel bir yaklaşımla öğreniyorlardı. Bu da insanların kafasında, çocukluğun ayrı gereksinimleri ve özellikleri olduğu fikrini güçlendirmeye başladı.

Matbaa teknolojisinin gelişmesi ise, yazılı eserlerin her kesimden insan için ulaşılabilir hâle gelmesi anlamına geliyordu. Önceden sözlü edebiyat ürünleri hem yetişkinler hem de çocuklar tarafından tüketilirdi. Sözlü edebiyat herkes tarafından az çok anlaşılabilen, tüketmek için özel bir beceri gerektirmeyen bir türken; yazılı edebiyatın okuma-yazma bilmenin dışında çocuklar için daha anlaşılır bir üsluba sahip olması gibi gereklilikleri vardı.

İlk Çocuk Kitabı

1744 yılında İngiliz yazar ve yayıncı John Newbery fitili ateşledi ve günümüzde çocuklar için basılmış ilk kitap olarak kabul edilen "A Little Pretty Pocket-Book" isimli kitabı yazdı. Kitapta çocuklar için oyunlar, fabllar, eğlenceli ve öğretici hikâyeler kafiyeli bir şekilde yer alıyordu.

Basıldığı dönemde erkek çocuklar için top, kız çocuklar için iğne yastığı gibi promosyonlarla birlikte satılıyordu. O dönemde sadece çocuk edebiyatı açısından değil, pazarlama açısından da farklı bir örnek teşkil ediyordu. Ama ilkler açısından bir üçüncü anlam daha taşıyor günümüzde. Çünkü "beyzbol" kelimesinin de ilk defa kullanıldığı kitaptır kendisi.

Çocuk Edebiyatının Babası

John Newbery, günümüzde çocuk edebiyatının babası olarak kabul ediliyor. Bunda ilk çocuk kitabını yazmış olması ve John Locke'un çocuk eğitimi konusundaki düşüncelerini çocuk kitaplarıyla vücuda getirmesi önemli bir faktör. (John Locke, eğitimin eğlence ile birleştirilebileceğini düşünüyordu. John Newbery ise o zamana kadar yapılmamış olanı yapmış ve eğlenceli bölümleri olan bir çocuk kitabı yazmıştı.)

Ama John Newbery'nin babalığı, çocuk kitaplarının da para kazandırdığını göstermesinden kaynaklanıyor aslında. Newbery, promosyon fikriyle döneminde büyük bir farklılaşma yarattı. Çocuk kitaplarının da kâr getirecek ürünler olarak görülmesini sağladı. Bu sayede diğer yayıncılara ve yazarlara bu alanda üretmeleri konusunda ilham verdi.

Sanayi Devrimi Etkisi

Çocuk edebiyatının gelişmesini sağlayan önemli bir etken de sanayi devrimi oldu. Matbaa teknolojisi gelişmiş, orta sınıf genişlemişti. Yeni eğitim yaklaşımları ve çocukluğun algılanış biçimi büyük ölçüde değişmişti. Bunların çocuk kitapları ve çocuklar için bir edebiyatın oluşmasında büyük bir etkisi oldu. 1800’lü yılların sonunda çocuk kitapları hiç olmadığı kadar yaygınlaştı. Yazarlar için çocuk kitapları yazarak geçinmek artık mümkündü ve bugün bildiğimiz hâliyle çocuk edebiyatı dünyaya gelmiş oldu.

Yetişkin Metinlerinden Devşirme Çocuk Kitapları Dönemi

Çocuklara yönelik çalışmalar ufak ufak başlamış olsa da bunların tamamı aşırı didaktik ve akademikti. Çocuklara bir şeyler öğretmeyi amaçlayan sıkıcı kitaplardan başka keyif veren içerikler henüz üretilmiyordu. 1700'lü yılların ortalarından itibaren çocukların okurken zevk alabileceği eserlere de ihtiyaç duyulmaya başlandı. Robinson Crusoe çocuklar için uyarlandı. Grimm Kardeşler, Alman halk masallarını derleyerek yayımladı. Danimarkalı Hans Christian Andersen, Avrupayı dolaşarak geleneksel masalları derleyip kendi yorumuyla yeniden yazdı. Derken çocuk edebiyatı, altın çağına doğru iyice yaklaştı.

Çocuk Edebiyatının Altın Çağı

Yirminci yüzyılın başına kadar çocuk kitapları hâlâ yetişkin merkezliydi. Bu kitaplarda çocuklar zayıf ve edilgen olarak resmedilir, öğretici mesajlar metinde önemli tutardı. Geri kalan kitaplarsa zaten yetişkinler için yazılmış metinlerden uyarlamaydı. (Jack London, Mark Twain, Rudyard Kipling, Edgar Allan Poe, Robert Louis Stevenson gibi yazarların bugün bile adı geçen çocuk kitapları olsa da bu yazarların asıl hedefi her zaman yetişkinler oldu.)

Çocuk edebiyatındaki belki de en büyük gelişmelerden biri, bir noktadan sonra sadece çocuğa yönelik edebi eserlerin ortaya çıkması oldu. Yirminci yüzyıl başlarında çocuk merkezli ürünler yayımlanmaya başladı. Bu kitaplarda çocuklar büyük problemleri çözen, gerçek meselelerle ilgilenen, cesur, maceracı yönleriyle işleniyordu. Yetişkinlerin parmak sallayarak iyi çocuk olmayı anlattığı kitaplar yerine, hayal gücünün ön plana çıktığı kitaplar ortaya çıkmaya başladı. Lewis Carrol'un yazdığı Alice Harikalar Diyarında, didaktizmin dışında çocuklara yönelik başka bir yazım tarzı da olabileceğini göstermek adına önemli bir dönemeç oldu çocuk edebiyatında. Absürtlüklerle dolu olan ve fantastik bir dünya kuran kitap, bir de üstüne dönemin sosyal meselelerine çaktırmadan değiniyordu. Yayımlandığı dönemde çocuk kitaplarını ciddiye almayanlara kendilerini sorgulatacak kadar başarılı ve farklı bir işti Alice Harikalar Diyarında.

Diğer örnekler onu takip etti ve Tom Sawyer, Pinokyo, Peter Pan, Heidi gibi kitaplarla çocuk edebiyatı iyice hız ve kimlik kazanmaya başladı.

Resimli Kitapların Doğuşu

20. yüzyılda çocuk edebiyatında yaşanan en büyük gelişmelerden bir tanesi de resimli çocuk kitaplarının ortaya çıkışı oldu. Bu dönemde çocuk kitaplarında sadece metnin değil, resimlerin de önemli bir bileşen olduğu düşüncesi yaygınlaştı. Özellikle 1945’ten sonra resimli kitaplar konusunda çok başarılı ve sanatsal örnekler ortaya çıkmaya başladı.

Öğreticilik Kaygısı Hep Aynı

Çocuk kitapları bugün bile hâlâ öğretici mesajlar içeriyor. Belki eskisi kadar katı mesajlar değil bunlar. Yine de çocuklarda görmek istenen özellikleri aşılayan kitaplar talep görüyor. Böyle olmayanlar ise genelde sakıncalı veya en azından "boş" görülüyor. Yine de çocuk edebiyatının tarihine baktığımızda bugün gelinen nokta tatmin edici. Değil edebiyatının, çocukluğun bile 1700'lü yıllarda ortaya çıktığı dünyamızda, bu kadar kısa sürede binlerce başarılı örnek olması çocuk edebiyatının ne kadar hızlı bir ivmeyle geliştiğini gösteriyor.